અમરેલી, 5 ઓગસ્ટ (હિ.સ.)કૉસ: અમરેલીના ઇતિહાસની સાક્ષી બનેલી પરંપરાગત જળ પદ્ધતિ

જળસંપત્તિનો છે જુનો ખજાનો, આજે પણ જીવે છે કૉસનું વારસો

અમરેલી જિલ્લાનું ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃતિક વારસો માત્ર મહેલો કે મંદિરો સુધી સીમિત નથી – અહીંની ધરતી પર વસેલા પરંપરાગત જળસંચય અને ઉપયોગના માર્ગો પણ તેનાથી ઓછી મહત્વના નથી. એવા જ એક જીવંત ઉદાહરણરૂપ પદ્ધતિનું નામ છે ‘કૉસ’, જે કોઈ સમયમાં ગ્રામ્ય જીવનશૈલી અને ખેતી માટે જળઉપલબ્ધતા માટેનો મુખ્ય આધાર બની હતી.

ક્યારે અને કેમ ઉપયોગ થતો ‘કૉસ’નો?

વિજળી અને આધુનિક ટેકનોલોજીના આગમન પહેલા, પાણી ખેંચવા માટે પશુશક્તિ આધારિત પદ્ધતિઓનો વ્યાપક ઉપયોગ થતો. કૉસ એ એક એવી જ પદ્ધતિ હતી જેમાં બે પશુઓ (ઘોડા, ઊંટ કે બળદ) ગોળ ઘેરા માર્ગે ચાલતાં અને લાકડાની ઘાટીલ યાંત્રિક રચના દ્વારા કુવામાંથી પાણી ઉપસાતું. આ પાણી પીવા માટે, ઘરના કામકાજ માટે તથા ખેતીમાં સિંચાઈ માટે ઉપયોગી બનતું. ગામડાના જીવનમાં કૉસનું સ્થાન ખૂબજ મહત્વપૂર્ણ હતું.

પરિવર્તન સાથે થયું પરંપરાનું ખસેડાણ

જેમ જેમ વિજળીનો પ્રસાર વધ્યો અને આધુનિક સબમર્સિબલ પમ્પો ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં પહોંચ્યા, તેમ કૉસ જેવી પદ્ધતિઓ ધીમે ધીમે ઓગળી ગઈ. ટેકનોલોજીનો લાભ એટલે ઓછા સમયમાં વધુ પાણી – પણ સાથે સાથે એક પરંપરા પણ ભૂલાઈ ગઈ.

અજોડ વારસાની ઝાંખી ખાંભા તાલુકામાં

હાલમાં પણ અમરેલી જિલ્લાના ખાંભા તાલુકામાં કૉસના કેટલાક પુરાતન અવશેષો જોવા મળે છે. આ બાંધકામો માત્ર પથ્થરનું ઢાંચું નથી – એ ઈતિહાસના સાક્ષી છે, એ લોકશ્રમના અને કુદરતપ્રેમના જીવંત દસ્તાવેજો છે. જો સમયસર જતન ન થાય તો આવો એકમાત્ર વારસો ભવિષ્યમાં સંપૂર્ણ રીતે લુપ્ત થવાની ભીતિ છે.

આજની પેઢી માટે શૈક્ષણિક સંદેશો

કૉસ જેવી પદ્ધતિ આપણને માત્ર ટેક્નોલોજીના અભાવની યાદ અપાવતી નથી, પણ તે આપણા પૂર્વજોની જળસંચયની સમજ, કુદરત પ્રત્યેના સન્માન અને જીવનશૈલીમાં લચીલા શિસ્તબદ્ધ ધોરણો પણ શિખવાડે છે. આજની યુવા પેઢીએ એવું સાંસ્કૃતિક વારસું માત્ર જોવું નહીં, પણ તેનાં અર્થને સમજવું અને સાચવવાનો સંકલ્પ પણ કરવો જોઈએ.

જ્યાં પાણી એ સંસાધનથી વધુ એક સંસ્કૃતિ બની ગયું છે, ત્યાં કૉસ જેવી પદ્ધતિ એ આપણી ઓળખ છે. આવી પરંપરાગત જળ પદ્ધતિઓનું સંરક્ષણ એવુ કાર્ય છે જે આપણે હવે નહીં કરીએ, તો શૂન્ય તરફ જતા ઈતિહાસને ફરી પાછું લાવવા માટે આવતી પેઢીઓને લાયક મોકો નહીં રહે.

હિન્દુસ્થાન સમાચાર / Gondaliya Abhishek Nandrambhai