-રામાનુજ શર્મા

નવી દિલ્હી, 15 ડિસેમ્બર

(હિ.સ.) દેશમાં ઉદાર રાજકીય વિચારધારાના પ્રણેતા તરીકે પ્રખ્યાત, ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન

'ભારત રત્ન' અટલ બિહારી

વાજપેયી તેમના રાજકીય કારકિર્દી દરમિયાન રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના મૂલ્યો અને

મૂલ્યોમાં ડૂબેલા રહ્યા. આ જ કારણ છે કે તેમને સર સંઘ ચાલકોનો સંપૂર્ણ વૈચારિક, નૈતિક અને રાજકીય

ટેકો મળ્યો. આ જ કારણ છે કે વાજપેયી સર સંઘ ચાલકપ્રત્યે વફાદાર

રહીને આદર્શવાદી વિચારધારા અને રાજકીય યુક્તિ અંગે પાંચમા સરસંઘચાલક, કે.એસ. સુદર્શન

સાથેના જટિલ મતભેદોને કોઈપણ સંઘર્ષ વિના ઉકેલવામાં સફળ રહ્યા.

ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન વાજપેયીના મીડિયા સલાહકાર રહેલા વરિષ્ઠ

પત્રકાર અશોક ટંડન તેમના નવા પુસ્તક અટલ સંસ્મરણો માં વાજપેયીના સંઘ સાથેના સંબંધોનો વિગતવાર

અહેવાલ રજૂ કરે છે. આ પુસ્તક એ ધારણાને રદિયો આપે છે કે, વાજપેયીનું સંઘ સાથે, કોઈ અંતર કે મતભેદ

હતો. તેના બદલે, તે તેમના પર સંઘના મૂલ્યોની ઊંડી

અને અમીટ છાપ દર્શાવે છે, જેના કારણે સંઘએ તેમના રાજકીય

પ્રયોગોને માન્યતા આપી, અને અંતે, આરએસએસ ની રાજકીય પાંખ ભારતીય જન

સંઘ અને પછીથી, ભારતીય જનતા પાર્ટી, રાષ્ટ્રીય

રાજકારણમાં કેન્દ્રિય સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું. આ પુસ્તક 17 ડિસેમ્બરે રાષ્ટ્રીય

રાજધાનીમાં કેન્દ્રીય મંત્રી નીતિન ગડકરી દ્વારા વિમોચન થવાનું છે.

પુસ્તકમાં, લેખક જણાવે છે કે,”

વાજપેયી ભારતીય રાજકારણના એક ધ્રુવ તારો છે, જેમની ચમક અને

તેજ હજુ પણ રાષ્ટ્ર અને વિશ્વને નવી દિશા અને પ્રેરણા પૂરી પાડે છે. ઉદાર

રાષ્ટ્રવાદ અને વ્યવહારુ રાજકારણના વાજપેયીના દ્રષ્ટિકોણને બીજા સરસંઘચાલક, માધવ સદાશિવરાવ

ગોલવલકર, જેમનું ઉપનામ ગુરુજી, ત્રીજા સરસંઘચાલક, બાળાસાહેબ દેવરસ

અને ચોથા, પ્રો. રાજેન્દ્ર સિંહ, જેમનું ઉપનામ

રજ્જુ ભૈયા તરફથી સંપૂર્ણ સમર્થન મળ્યું. ત્રણેય સરસંઘચાલકોએ, વાજપેયીમાં ઊંડા સંઘમૂલ્યોને ઓળખ્યા

અને રાષ્ટ્રીય હિત પ્રત્યેની તેમની પ્રામાણિકતા અને સમર્પણને ઓળખીને, તેમને રાજકીય

રીતે પ્રયોગ કરવાની સ્વતંત્રતા આપી. આ જ કારણ છે કે, તેમને ઉદાર અને મધ્યમ નેતા

તરીકે સ્વીકૃતિ મળી.”

દેશના પ્રથમ સ્વયંસેવક વડાપ્રધાન તરીકે રાજકારણના શિખર પર

હતા ત્યારે, પાંચમા સરસંઘચાલક, કે.એસ. સુદર્શન

સાથે, આદર્શવાદી વિચારધારા અને રાજકીય વર્તન અંગે મતભેદો ઉભા થયા. જોકે, વાજપેયીએ તેમની

વૈચારિક નિષ્ઠામાં ફેરફાર કર્યા વિના કુશળતાપૂર્વક આ જટિલ તફાવતોને, સંતુલિત

કર્યા. આનાથી તેમની છબી પર નકારાત્મક અસર પડી નહીં. કોઈએ તેમને ક્યારેય સંઘના સિદ્ધાંતો અને

મૂલ્યો વિશે શંકાની નજરે જોયા નહીં,તેઓ એક રાજકારણી

હતા જેમણે બધાને સ્વીકાર્યા. એક શક્તિશાળી વક્તા, રાજકીય

સ્વપ્નદ્રષ્ટા, કુશળ વહીવટકર્તા અને સંવેદનશીલ કવિ તરીકે, અટલ બિહારી

વાજપેયીની છબી દરેક ભારતીય પર અમીટ છાપ છોડી જાય છે. તેમણે રાજકારણને માનવીય ગૌરવ, સંવાદ અને

સહઅસ્તિત્વના માધ્યમમાં પરિવર્તિત કર્યું, એક સંદેશ જે આજે

પણ સુસંગત છે.”

આરએસએસ

એ મને દેશ અને

સમાજ માટે જીવવાનું શીખવ્યું: અટલ બિહારી વાજપેયી. 27 ઓગસ્ટ, 2૦૦૦ ના રોજ, વાજપેયી

પ્રધાનમંત્રી તરીકે પહેલી વાર નાગપુરમાં આરએસએસ મુખ્યાલયની મુલાકાતે ગયા અને 1939

માં ગ્વાલિયરમાં સ્વયંસેવક તરીકે દીક્ષા આપનારા આરએસએસ પ્રચારક નારાયણ રાવ તારતેને

મળ્યા. જ્યારે અટલ બિહારી વાજપેયી ભારતના વડાપ્રધાન, કવિ અને રાજકારણી

તરીકે જાણીતા છે, તેમનો શરૂઆતથી જ

રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ (આરએસએસ) સાથે આધ્યાત્મિક અને વૈચારિક જોડાણ હતું. યુવાન

અટલ કોલેજમાં હતા ત્યારે જ આરએસએસ શાખામાં જવાનું શરૂ કર્યું હતું, અને આ તેમની

રાજકીય અને સામાજિક ચેતનાની શરૂઆત હતી.”

અટલજી અને આરએસએસ વચ્ચેનો સંબંધ ફક્ત સંગઠનાત્મક જ નહીં, પણ ઊંડો વૈચારિક, સાંસ્કૃતિક અને

ભાવનાત્મક જોડાણ પણ હતો. અટલજી ઘણીવાર કહેતા, આરએસએસે મને, દેશ

અને સમાજ માટે જીવવાનું શીખવ્યું.

તેઓ ગુરુજીની વિચારધારાથી ખૂબ પ્રભાવિત હતા, પરંતુ અટલજી

આરએસએસ પ્રચારક બન્યા નહીં -

અટલજી આરએસએસના વિચારો, શિસ્ત અને

રાષ્ટ્રવાદથી ખૂબ પ્રભાવિત હતા. તેઓ બીજા સરસંઘચાલક માધવ સદાશિવરાવ ગોલવલકર, જેમને ગુરુજી

તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તેમના પ્રવચનો અને

વિચારધારાથી ખૂબ પ્રભાવિત હતા. ભલે તેઓ આરએસએસ પ્રચારક ન બન્યા, પરંતુ તેઓ

આરએસએસના વિચારો, શિસ્ત અને રાષ્ટ્રવાદથી

ખૂબ પ્રભાવિત રહ્યા. 1951માં જ્યારે ભારતીય જન સંઘની રચના થઈ, ત્યારે આરએસએસે

રાજકીય મંચ પર સંગઠનનો ચહેરો સ્થાપિત કરવામાં અટલજીને ટેકો આપ્યો. તેમણે ગુરુજીના

શબ્દો, જીવનશૈલી અને દેશભક્તિમાંથી પ્રેરણા લીધી અને તેમને પોતાના

રાજકીય જીવનમાં સમાવી લીધા.

અટલજીએ પોતે સ્વીકાર્યું કે, ગુરુજી તેમના વૈચારિક મૂલ્યોનો

પાયો હતા. પાછળથી રાજકારણમાં પ્રવેશનારા આરએસએસ સ્વયંસેવકોમાં, અટલજીને સૌથી

પ્રતિભાશાળી માનવામાં આવતા હતા, અને ગુરુજી આ

વાતથી સ્પષ્ટપણે વાકેફ હતા.

રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના ત્રીજા સરસંઘચાલક, અટલ બિહારી

વાજપેયી અને બાળાસાહેબ દેવરસ વચ્ચેનો સંબંધ, ભારતીય રાજકારણ અને વૈચારિક અને

સંગઠનાત્મક સંકલનનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. બાળાસાહેબ દેવરસ વાજપેયીને રાષ્ટ્રીય

નેતૃત્વનો કુદરતી ચહેરો માનતા હતા અને કહેતા હતા કે, તેઓ ફક્ત ભાષણો આપતા નથી

પરંતુ તેમના વિચારોને જીવે છે. જ્યારે કેટલાક વરિષ્ઠ સંઘ સ્વયંસેવકો વાજપેયીના

ગાંધીવાદી સમાજવાદ અપનાવવા સામે અસંમત હતા, ત્યારે દેવરાસે

તેમને ટેકો આપ્યો, અને કહ્યું કે દરેક

સંગઠને સમય સાથે પ્રયોગ કરવો જોઈએ. જો કોઈ નેતા પ્રામાણિક અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે

પ્રેરિત હોય, તો તેને તક આપવી જોઈએ. વાજપેયીએ બાલાસાહેબ દેવરાસને એક

સ્વપ્નદ્રષ્ટા તરીકે પણ ખૂબ માન આપ્યું. જ્યારે પણ તેમને કોઈ વૈચારિક કે

વ્યૂહાત્મક મૂંઝવણનો સામનો કરવો પડ્યો, ત્યારે વાજપેયીએ

બાલાસાહેબ દેવરાસ પાસેથી માર્ગદર્શન માંગ્યું. બાલાસાહેબ દેવરાસે વાજપેયીને રાજકીય

પરિદૃશ્યના આધારે નિર્ણયો લેવાની મંજૂરી આપી. આ જ કારણ હતું કે, એક ઉદાર અને મધ્યમ

નેતા વાજપેયી RSS ના વ્યાપક સમર્થનથી વડા પ્રધાન બન્યા.

આ કારણે, સંગઠન અને રાજકીય

નેતૃત્વ વચ્ચે પરસ્પર આદર, ધૈર્ય અને દ્રષ્ટિકોણ

દ્વારા વિચારધારા અને રાજકારણ એકબીજાના પૂરક બની શકે છે.

અટલજીનો રજ્જુ ભૈયા સાથે, ખૂબ જ ખાસ અને પારદર્શક સંબંધ હતો

-

જ્યારે અટલજીના સામાજિક અને રાજકીય જીવન દરમિયાન ઘણા અગ્રણી

સંઘ નેતાઓ સાથે સંબંધો હતા, ત્યારે આમાંના

કેટલાક સંબંધો ખાસ કરીને ઘનિષ્ઠ હતા, જેમ કે સરસંઘચાલક

પ્રો. રાજેન્દ્ર સિંહ 'રાજુ ભૈયા' સાથેનો તેમનો

સંબંધ.

રાજુ ભૈયા, રાષ્ટ્રીય

સ્વયંસેવક સંઘના ચોથા સરસંઘચાલક હોવા ઉપરાંત, એક પ્રખ્યાત

ભૌતિકશાસ્ત્રી અને અલ્હાબાદ યુનિવર્સિટીના પ્રોફેસર હતા. તેઓ ખૂબ જ મહેનતુ

વ્યક્તિત્વ ધરાવતા હતા. અટલજી સાથેનો તેમનો સંબંધ ફક્ત સંગઠનાત્મક જ નહીં, પરંતુ મિત્રતા, પરસ્પર સમજણ અને

આદર્શવાદ પર આધારિત હતો. રજ્જુ ભૈયાએ વાજપેયીના રાજકીય સંતુલન, મધ્યમ રાષ્ટ્રવાદ

અને વ્યવહારિક અભિગમને તેમની શાણપણ તરીકે ઓળખ્યા.

જ્યારે પણ સંઘમાં અટલજીની ઉદાર

છબી વિશે ટીકા થતી હતી, ત્યારે રજ્જુ ભૈયાએ

સ્પષ્ટપણે તેમનું સમર્થન કર્યું હતું.

રજ્જુ ભૈયાજીએ એક વાર કહ્યું હતું કે,

અટલજી જેવા લોકો આરએસએસની તાકાત છે કારણ કે, તેઓ વિચારોને

જનતા સાથે જોડે છે. જ્યારે અટલજી વડાપ્રધાન બન્યા, ત્યારે તેઓ

ઘણીવાર રજ્જુ ભૈયાજી પાસેથી વ્યક્તિગત સલાહ લેતા હતા, ખાસ કરીને નૈતિક

અને વૈચારિક કટોકટીના સમયમાં. રજ્જુ ભૈયાજીએ અટલજીને પોતાના વિચારો તેમના પર

લાદવાને બદલે સ્વ-નિર્ણય લેવાની સ્વતંત્રતા પણ આપી હતી.”

સુદર્શન અને અટલજીમાં મજબૂત વૈચારિક શિસ્ત અને ઉદારવાદી

વિચારધારા ધરાવતા રાજકારણીઓનું સંતુલન હતું. આ પુસ્તક મુજબ, સુદર્શનજી એક

કટ્ટર સ્વયંસેવક, વિચારક અને વૈજ્ઞાનિક

માનસિકતા ધરાવતા સંગઠક હતા, જે 2000 માં આરએસએસના

પાંચમા સરસંઘચાલક બન્યા હતા, જ્યારે અટલજી

વિવિધ વિચારધારા ધરાવતા પક્ષોની ગઠબંધન સરકારના વડાપ્રધાન હતા. વાજપેયી અને પાંચમા

સરસંઘચાલક, કે.એસ. સુદર્શન વચ્ચેનો સંબંધ આદર્શવાદી વિચારધારા અને

રાજકીય યુક્તિના સંતુલનમાં એક જટિલ અને મહત્વપૂર્ણ પ્રકરણ છે. જ્યારે અટલજી

લોકશાહી અને ઉદારવાદી વિચારધારા ધરાવતા રાજકારણી હતા, ત્યારે સુદર્શનજી

સરસંઘચાલક હતા જેમના વૈચારિક શિસ્ત મજબૂત હતી, સ્પષ્ટવક્તા હતા

અને સંગઠનાત્મક રીતે કેન્દ્રિત હતા.

બંને વચ્ચેનો સંબંધ આદર, સંવાદ અને સંઘર્ષ

દ્વારા ચિહ્નિત થયેલ હતો. જ્યારે તેમના ઉદ્દેશ્યો સમાન હતા - રાષ્ટ્રીય હિત અને

ભારતનું સાંસ્કૃતિક પુનર્ગઠન - અભિગમ અને શૈલીમાં તફાવત હતા. સુદર્શનજી માનતા હતા

કે જ્યારે ભાજપ સત્તામાં હોય, ત્યારે તેણે RSS

ની વિચારધારાને

સંપૂર્ણ બળથી લાગુ કરવી જોઈએ, જેમ કે સમાન

નાગરિક સંહિતા, રામ મંદિર અને કલમ 370 નાબૂદ કરવી. અટલજીને સંઘ ના નૈતિક અને સાંસ્કૃતિક

આદર્શોને પોતાની રીતે આત્મસાત કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હોવાથી, અટલજી માનતા હતા

કે, ગઠબંધન ધર્મનું પાલન કરીને અને બહુલવાદી માળખાને ધ્યાનમાં રાખીને લવચીક અને

વ્યવહારિક નિર્ણયો લેવા યોગ્ય છે. આ તે જગ્યા છે જ્યાં બંને વચ્ચેના દ્રષ્ટિકોણમાં

મૂળભૂત તફાવત ઉભરી આવ્યો.

લેખકના મતે, સંઘની મર્યાદાઓ અંગે

અટલજીનો સ્પષ્ટ સંદેશ એ હતો કે, રાજકારણ ફક્ત સંગઠનના આદેશો દ્વારા નહીં, પરંતુ પોતાના

વિવેકબુદ્ધિથી સંચાલિત થવું જોઈએ. અટલજી અને સુદર્શનજી વચ્ચે ક્યારેય કોઈ

વ્યક્તિગત કડવાશ નહોતી, પરંતુ રાજકીય અને વૈચારિક

અંતર વધ્યું હતું. સત્તામાં રહીને પણ અટલજીએ આરએસએસ માટે ગૌરવ અને આદર જાળવી

રાખ્યો હતો, પરંતુ તેમણે સુદર્શનજીની કેટલીક અપેક્ષાઓને સ્પષ્ટપણે અવગણી

હતી. આના કારણે સમાજના કેટલાક વર્ગો અટલજીને ખૂબ ઉદાર અથવા

આરએસએસની લાઇનને અનુસરતા ન તરીકે જોવા લાગ્યા. અટલજીની પ્રાથમિકતાઓ

લોકશાહી શાસન, ગઠબંધન શિષ્ટાચાર અને રાષ્ટ્રીય સર્વસંમતિ હતી. સુદર્શનજીની

પ્રાથમિકતાઓ વૈચારિક અખંડિતતા અને હિન્દુત્વ આધારિત નીતિઓ હતી.

સરસંઘચાલક સુદર્શનજીની પ્રાથમિકતાઓ વૈચારિક અખંડિતતા, હિન્દુત્વ આધારિત

નીતિઓ અને સંગઠનાત્મક માર્ગદર્શન હતી. તેથી, જ્યારે અટલજીની

ગઠબંધન સરકારે હિન્દુત્વની કેટલીક માંગણીઓને સમયસર ધ્યાનમાં લીધી નહીં, ત્યારે સુદર્શનજી

ખુલ્લેઆમ અસંતુષ્ટ હતા. આ વૈચારિક તફાવતે આરએસએસ અને ભાજપ વચ્ચેના સંબંધોને

અસ્થાયી રૂપે તણાવપૂર્ણ બનાવ્યા.

ઘણા કાર્યકરો મૂંઝવણમાં હતા: ભાજપ હવે આરએસએસનું

સાંભળતું નથી. જોકે,અટલજીએ સંયમ

રાખ્યો અને ક્યારેય આરએસએસ સાથે અથડામણ કરી નહીં. રાજકારણ વ્યક્તિના પોતાના

અંતરાત્મા પર આધારિત હોય છે, સંગઠનના આદેશો પર

નહીં: અટલ બિહારી વાજપેયી 2005 માં, વાજપેયી સરકારના

પતન પછી, સુદર્શનજીએ જાહેર મંચ પરથી અટલ બિહારી વાજપેયી અને લાલકૃષ્ણ

અડવાણીને કહ્યું હતું કે, હવે વાજપેયી અને

અડવાણીએ રાજકારણમાંથી નિવૃત્તિ લેવી જોઈએ. ભાજપને નવા નેતૃત્વની જરૂર છે. આ

નિવેદન કોઈ સરળ ટીકા ન હતી, પરંતુ સંઘ અને બીજેપી નેતૃત્વ વચ્ચે સંકલનના

અભાવની જાહેર અભિવ્યક્તિ હતી. અટલ બિહારી વાજપેયીએ આ નિવેદનને દુઃખદ અને

અયોગ્ય ગણાવ્યું.

પત્રકારો દ્વારા પૂછવામાં આવતા, તેમણે હસીને

કહ્યું, હું સંઘ માં નહીં, ભાજપમાં

છું. અટલ બિહારી વાજપેયીએ એમ પણ કહ્યું હતું કે,

રાજકારણ વ્યક્તિના પોતાના અંતરાત્મા પર આધારિત હોય છે, સંગઠનના આદેશો પર

નહીં. પરંતુ આ કઠોર ટિપ્પણીનો અટલ બિહારી વાજપેયીની છબી પર કોઈ નકારાત્મક

પ્રભાવ પડ્યો નહીં.

લેખકના મતે, વડાપ્રધાન પદ

પરથી રાજીનામું આપ્યા પછી પણ, તેમના જીવનકાળ

દરમિયાન, કેટલાક રાજકીય પક્ષો અને મીડિયામાં કેટલાક લોકો દ્વારા ભાજપ

અને રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ પાસેથી તેમનો વારસો છીનવી લેવા અને એક અલગ વ્યક્તિત્વ

રજૂ કરવાના અનેક પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા હતા.

જોકે, વડાપ્રધાન

નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વમાં, અમિત શાહ, રાજનાથ સિંહ અને

અન્ય ઘણા નેતાઓએ અટલજીની અંતિમયાત્રા દરમિયાન તેમના દિવંગત નેતાને શ્રદ્ધાંજલિ

આપવા માટે ઘણા કિલોમીટર ચાલીને કામ કર્યું હતું, જેનાથી દુનિયાને

સ્પષ્ટપણે ખ્યાલ આવ્યો કે અટલજીનો આત્મા ક્યાં રહે છે. અશોક ટંડન પુસ્તકમાં કહે છે,

મને કેટલીક ટીવી ચેનલો પર અટલજીની ચર્ચા કરવા માટે પણ

આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું, અને કેટલાક

એન્કરે જાણી જોઈને વારંવાર કહેવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો કે અટલજીને રાષ્ટ્રીય

સ્વયંસેવક સંઘ સાથે ઘણા મતભેદ હતા અને તેઓ ભાજપમાં અસ્વસ્થતા અનુભવતા હતા.

હિન્દુસ્થાન સમાચાર / સચિન બુધૌલીયા / રામાનુજ શર્મા

હિન્દુસ્થાન સમાચાર / માધવી વ્યાસ