ગાંધીનગર, 25 જૂન (હિ.સ.) : ભારતીય ટેકનોલોજી સંસ્થાન ગાંધીનગર (IITGN) ના પૃથ્વી વિજ્ઞાન વિભાગ હેઠળના પુરાતત્વ વિજ્ઞાન કેન્દ્ર દ્વારા 23 થી 29મી જૂન 2025 દરમિયાન ‘લિથિક યુઝ-વિયર વિશ્લેષણ’ પર એક વિશિષ્ટ, હેન્ડ્સ-ઓન વર્કશોપનું ઉદ્ઘાટન કરવામાં આવ્યું.

આ વિશિષ્ટ તાલીમ કાર્યક્રમમાં ભારતભરના વિવિધ શૈક્ષણિક અને સંશોધન સંસ્થાઓમાંથી પસંદ કરાયેલા ૨૦ પ્રતિભાશાળી ભાગલેનારોને લિથિક યુઝ-વિયર એનાલિસિસ, જેને પૂર્વઇતિહાસક કાળના પથ્થરના સાધનોની કાર્યક્ષમતાને સુક્ષ્મ દૃષ્ટિ અને પ્રયોગાત્મક પદ્ધતિઓ દ્વારા સમજવામાં આવતી મહત્વપૂર્ણ રીત માનવામાં આવે છે, તેનું ઊંડાણપૂર્વક અને અનુભવ આધારિત શીખણ આપવામાં આવી રહ્યું છે.

ઉદ્ઘાટન સમારોહ ૨૩મી જૂને AB 1/201 ખાતે યોજાયો હતો જેમાં પૃથ્વી વિજ્ઞાન વિભાગના પ્રમુખ પ્રોફેસર વિક્રમ જૈન અને ફેકલ્ટી અફેર્સ ડીન પ્રોફેસર ઉર્જિત યાજનિક ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. બંને મહાનુભાવો એ પુરાતત્વ સંશોધનમાં આવા કેન્દ્રિત તાલીમ કાર્યક્રમોની મહત્વતા પર પ્રકાશ પાડ્યો.

આ વર્કશોપનું સંયોજન પુરાતત્વ વિજ્ઞાન કેન્દ્રના એસોસિયેટ પ્રોફેસર પ્રો. વી. એન. પ્રભાકર અને આસિસ્ટન્ટ રિસર્ચ પ્રોફેસર ડો. દેવરા અનિલ દ્વારા કરવામાં આવી રહ્યું છે. વર્કશોપમાં કડક વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિઓ સાથે હેન્ડ્સ-ઓન પ્રયોગોનો સમાવેશ થાય છે, જેમાં નીચેના મુદ્દાઓ શામેલ છે:

લિથિક આર્ટિફેક્ટ્સનું માઇક્રોસ્કોપિક નિરીક્ષણ

સાધનોના પ્રયોગાત્મક પુનર્નિર્માણ અને કાર્યાત્મક વિશ્લેષણ

તુલનાત્મક સંદર્ભ સંગ્રહો સાથે માર્ગદર્શનસભર સત્રો

વિશ્લેષણાત્મક માળખાં અને આંતરવિષયક અભિગમ પર ચર્ચાઓ

વર્કશોપ માટે બે પ્રસિદ્ધ વિદ્વાનો મુખ્ય રિસોર્સ પર્સન તરીકે સેવા આપી રહ્યા છે:

પ્રોફેસર પ્રકાશ સિન્હા, અલ્હાબાદ યુનિવર્સિટી

ડો. શશી મહેરા, મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટી ઓફ વડોદરા

વર્કશોપ વિશે વાત કરતાં પ્રોફેસર વી. એન. પ્રભાકરે જણાવ્યું: “આ વર્કશોપનો હેતુ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિઓને પુરાતત્વીય અર્થઘટન સાથે જોડવાનો છે. અમે સંશોધકોને માત્ર પદ્ધતિશાસ્ત્ર જ નહીં, પણ એ પણ સમજાવવા માંગીએ છીએ કે પ્રાગૈતિહાસિક સમાજોએ ટેક્નોલોજી દ્વારા પોતાના પર્યાવરણ સાથે કેવી રીતે ક્રિયાપ્રતિક્રિયા કરી હતી.”

ડૉ. દેવરા અનિલે ઉમેર્યું કે, “ભારતમાં આવા વર્કશોપ, જેમાં વિશ્લેષણાત્મક કુશળતા અને પ્રયોગાત્મક સમજણનું સંયોજન થાય છે, એ બહુ ઓછા છે. અમારો હેતુ લિથિક વિશ્લેષણમાં તકનિકી ક્ષમતા વધારવાનો અને યુવા સંશોધકોને પુરાતત્વ વિજ્ઞાનમાં પ્રોત્સાહન આપવાનો છે.”

આ વર્કશોપ પુરાતત્વ, પૃથ્વી વિજ્ઞાન અને માનવવિજ્ઞાન વચ્ચેના આંતરવિષયક સંવાદને પ્રોત્સાહન આપતા આ વર્કશોપથી આઈઆઈટી ગાંધીનગર ભૂતકાળની વિજ્ઞાનસંબંધિત ક્ષેત્રોમાં ફિલ્ડ આધારિત અને પ્રયોગશાળાની સંશોધન પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

ઉદ્ઘાટન સમારંભમાં પ્રોફેસર વિક્રાંત જૈન (પૃથ્વી વિજ્ઞાન વિભાગ, આઈઆઈટીજીએન) પણ હાજર રહ્યા હતા. તેમણે વર્કશોપની ઉપયોગિતા અને પુરાતત્વ વિજ્ઞાન કેન્દ્રના વિશાળ દૃષ્ટિકોણ વિશે વિચારો વહેંચ્યા. તેમણે જણાવ્યું, “પુરાતત્વ વિજ્ઞાન કેન્દ્ર વૈજ્ઞાનિક અભિગમને પુરાતત્વીય પ્રશ્નોમાં લાગુ કરવાની દિશામાં અગ્રેસર છે. આ વર્કશોપ એ જ પ્રયાસનો ભાગ છે, પરંપરાગત પદ્ધતિઓને આધુનિક વિશ્લેષણાત્મક તકનીકો સાથે જોડીને માનવ ઇતિહાસને વધુ સારી રીતે સમજવાનો પ્રયાસ.”

પ્રોફેસર જૈને ઉપરાંત, ફેકલ્ટી અફેર્સ ડીન પ્રોફેસર ઉર્જિત યાજ્ઞિકે પણ સંબોધન આપ્યું અને આઈઆઈટી ગાંધીનગરની આર્કિયોલોજીકલ સાયન્સના ક્ષેત્રમાં આગવી ભૂમિકાને ઉજાગર કરી. તેમણે જણાવ્યું: “આઈઆઈટી ગાંધીનગર દેશનું એકમાત્ર આઈઆઈટી છે જ્યાં આર્કિયોલોજીકલ સાયન્સ સેન્ટર કાર્યરત છે. આ કેન્દ્ર માત્ર ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળું સંશોધન નહીં પરંતુ યુવા પુરાતત્વવિદોને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિઓ અને આંતરવિષયક અભિગમમાં તાલીમ આપવા માટે પણ સક્રિયપણે કામ કરી રહ્યું છે.”

પ્રોફેસર યાજ્ઞિકે આ પહેલની પ્રશંસા કરી અને પુરાતત્વ ક્ષેત્રમાં નવીનતા અને વૈજ્ઞાનિક તપસ્યાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે આવશ્યક હોવાની નોંધ લીધી. તેમણે દેશભરમાં સંશોધન પદ્ધતિઓમાં આવું તાલીમલક્ષી કાર્ય સામેલ કરવા પર ભાર મુક્યો.

હિન્દુસ્થાન સમાચાર / અભિષેક બારડ